wtorek, 10 grudnia 2024

TERESA WALAS
HISTORIA LITERATURY W PERSPEKTYWIE KULTUROWEJ – DAWNIEJ I DZIŚ

POCZĄTKI
Historia literatury narodziła się z końcem XVIII w. właśnie w postaci „kulturowej historii literatury”. Wcześniej Francis Bacon w dziele De dignitate et augmentis scientiarum (1623) udziela wskazówek dotyczących czytania literatury (bezpośredni kontakt z dziełem towarzyszyć ma wskrzeszeniu przeszłego geniuszu) oraz opisuje związki między piśmiennictwem a charakterem kraju pochodzenia piszących, ich religią, prawem, warunkami dziejowymi.

OŚWIECENIOWO-ROMANTYCZNA NOWOCZESNOŚĆ
Wiek XVIII daje początek nowoczesnej historii literatury (idea ciągłości, idea zharmonizowania elementów, koncepcja rozwoju organicznego).
Leibniz: Wszelkie zjawiska tworzą łańcuch wypływających z siebie fenomenów; monadologia. Stworzył zespół wyobrażeń związanych z dynamiką życia i wzrostu (na nich będą budowane schematy historii literatury).
Winckelmann: Sztuka powstaje w związku z innymi zjawiskami życia (od klimatu po ustrój polityczny, warunki ekonomiczne, życie kulturalne).
Herder: Porzucił normatywne myślenie o literaturze (nie jest już nastawiona na realizowanie jednego ideału, ale ma postać rozproszoną – każda z jej form ma swoją linię rozwojową). Podkreślał rolę środowiska w kształtowaniu literatury, która jest wytworem i wyrazem charakteru narodowego (uzależnionego od klimatu, religii, ustroju…). Różnorodność warunków owocuje zróżnicowaniem charakterów narodowych – postulat badań porównawczych. Literatura („duch poezji”, wyraz „narodowego geniuszu”) włączona w proces ewolucji (zatem jej dzieje przybierają postać ruchu progresywnego).
Pani de Stael: Zależność kształtu literatury od klimatu, środowiska geograficznego, społeczeństwa (główna linia podziału między Europą północną i południową). Duża rola formy rządów: im odleglejsze są od tyranii, tym lepsza literatura.
August Wilhelm Schlegel: Literatura powszechna ułożona w trzy fazy (niechronologiczne!): klasyczna, naśladowcza, oryginalna (romantyczna). Interesował się wspólnotą pochodzenia różnych literatur, ich podobieństwem i wzajemnymi wpływami. Literatura tworzona przez podmiot zbiorowy (plemiona/społeczności związane typem kultury i ożywiane wspólnym duchem).
Fryderyk Schlegel: Problem periodyzacji – próba wyłonienia okresów naturalnych, oddających rozwój wyodrębnionej całostki (takiej jak literatura danego narodu) oraz ukazujących ciągłość literatury powszechnej (którą poszerzył, wprowadzając do badań piśmiennictwo perskie, indyjskie, hebrajskie). Literatura (oraz inne przejawy sztuki) jest wyrazem różnych stadiów ducha narodu. Powstanie idei geniusza – proces literacki traci płynność, uwaga skierowana na jednorazowe „erupcje ducha” jednostek wybitnych.

Na przełomie XVIII/XIX kształtuje się nowoczesne historyczne myślenie o literaturze w kategoriach kulturowych. Pojawia się porządek chronologiczny, powstają nowe jednostki procesu literackiego: prądy i epoki. Rozwój literatury ujmowany jest w kontekście zjawisk zewnętrznych oraz fenomenów kultury. Literatura jest wyrazem społeczeństwa, w którym powstaje (Boutwerk, Villemain).
Ampere: Domagał się filozoficznego ujęcia historii literatury (nadbudowania nad porządkiem chronologicznym prądów, jakich wyrazem jest literatura, w ich wariantach w poszczególnych krajach). Literatura jest dziełem geniuszu narodowego (zdeterminowanego przez: rasę, warunki geograficzne, język, obyczaje, sztukę, filozofię, religię, rząd) i talentu jednostki. Teoria erupcji: wstrząsy polityczne i społeczne przecinają okresy powolnych przemian. Dziejom literatury ciągłość zapewnia nawiązywanie przez pisarzy do dzieł wcześniejszych.
Hegel: Podział procesu historycznego na trzy fazy: tezy, antytezy, syntezy. Podział dziejów literatury na okresy uwzględniające proces rozwoju i samopoznania idei absolutnej. Zasada rządząca historią przybiera charakter abstrakcyjny, kierunek biegu dziejów jest ewolucyjny. Hegel wprowadził pojęcie prawa (prawidłowości) oraz możność prognozowania przyszłości, ale pomniejszył znaczenie aspekty antropologicznego i kulturowego.

POZYTYWISTYCZNE ROZSTAJE
W myśli pozytywistycznej badania literackie biegną w dwu rozbieżnych kierunkach: przyrodoznawczym (dążenie do ustalenia praw rządzących rozwojem; ewolucjonizm jako selekcja, utrwalanie i dziedziczenie cech gatunkowych; pojęcie ciągłości dziejów; pojęcie konieczności; myślenie teleologiczne w kategorii postępu) oraz socjologicznym (koncentracja na różnicy i różnorodności; teoria uwarunkowania).
Brunetiere: Przedstawienie ewolucji gatunków literackich z perspektywy teorii Darwina.
Hipolit Taine: Formy duchowe właściwe ogółowi ludzi różnicują się w zależności od trzech czynników: rasy (plemienności), środowiska geograficznego i czasu. Różnice tworzą stabilny układ cech, który determinuje dzieje cywilizacji. To pozwala stworzyć uniwersalny schemat historyczny (gwarantujący naukowość badań historiograficznych) realizowany swoiście przez poszczególne kultury. Dylemat następców Taine’a: jak pogodzić metodę uzyskiwania historycznej wiedzy, której przedmiotem są konkretne zjawiska (pisarze, utwory) z metodą służącą do rysowania obrazu dziejów i jak materiał tej wiedzy przekształcić w budulec syntezy; jak zjawiska indywidualne ująć w kategoriach powtarzalności.
Dzieje literatury traktowano jako współbieżne z dziejami mentalności i kultur, kultury zaś podporządkowywano pewnym uniwersalnym prawom. Konsekwencją teorii rasy było wyraźne zainteresowanie literaturami regionalnymi (mniejszymi niż narodowe).

PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY I JEGO KONSEKWENCJE
Dilthey: Wyzwolenie nauk humanistycznych od przyrodoznawstwa. Siatka pojęciowa, jaka posługują się historycy literatury, jest deformującą życie schematyzacją. Czynnikiem, który stwarza i określa kulturę (literaturę) jest zmienny konkret ludzkiego istnienia. Zmienność jest właściwością życia i historii. Życie rozumiane jako doświadczenie konkretnego istnienia odnosiło literaturę z jednej strony do porządku indywidualnego, z drugiej – do porządku kulturowego, symbolicznego, obiektywnego. Trzeba zmierzać do ujęcia zjawisk indywidualnych (jednostka twórcza) oraz rozleglejszych (formacja duchowa).
Oba typy postępowania badawczego znalazły swoje realizacje: pierwszy dostarczał przedstawień statycznych, strukturalizujących, typologizujących, badających osobowość twórczą lub poszczególne prądy traktowane jako jednostkowe odzwierciedlenie ducha czasu (Dilthey, Gundolf, Bertram). Drugi reprezentowały ujęcia dynamiczne, nacechowane romantycznymi afiliacjami, ciążące ku obiektywnemu idealizmowi, odnoszące się bezpośrednio do ducha czasu, rozumiejąc przez niego idee (Korff) lub syntezę sił duchowych narodu (Cysarz).
Korff: Próby zniesienia opozycji między ideą a życiem. Idee skupiają się w konstelacje zwane światopoglądami z centralną „ideą podstawową”, nieprzydatne życiowo układy ulegają destrukcji, a z nowych doświadczeń życia rodzą się nowe. Idee mają źródło w życiu, rozwijają się w rytmie scalania i rozpadu.
Unger: Koncepcja historii literatury jako historii problemów. Literatura ukazuje życie i jego problemy, nauka o niej musi być nauką o tych problemach. Problemy („praproblemy”): 1.problem losu (stosunku wolności i konieczności, ducha i natury, moralności i zmysłowości), 2.problem religii, 3.stosunek do natury, 4.problem miłości i śmierci, 5.problemy społeczne (rodziny, społeczeństwa, państwa).
Cysarz: Historia literatury jako nauka o duchu. Na pierwszy plan wysunięta kategoria światopoglądu rozumianego nie jako konfiguracja idei, ale jako sposób doświadczania życia. Literatura jako konsolidujący wyraz życia i światopoglądu.
Thibaudet: Pokolenie literackie (termin już u Diltheya) jako podstawa i zasada periodyzacji literackiej. (Kategoria ta nadała dziejom literatury charakteru ludzkiego dramatu, ale też wprowadziła schemat segmentowania literackiej historii).
Paul van Tieghem: Koncepcja historii literatury ogólnej. Postulat ustalenia okresów, które charakteryzuje wspólność zjawisk, stanów wrażliwości, idei. Należy ograniczyć te okresy w czasie i przestrzeni, odleźć źródła, prześledzić historię, wpływy różnych prądów na siebie nawzajem, wykryć w ich rozwoju oddziaływanie faktów politycznych, społecznych, religijnych.
Drugie skrzydło antypozytywistycznego frontu wyłoniło się na gruncie sojuszu z językoznawstwem de Saussure’a. Celem badaczy było wyzwolenie literatury i nauki o niej od obcych ich naturze kategorii i wykształcenie nowych standardów naukowości. U formalistów rosyjskich historia literatury rozumiana jako dzieje chwytów literackich (szerzej jako poetyka historyczna). Wpływ strukturalizmu na badania historyczne: hamujący (wyznaczał im rolę drugorzędną w stosunku do badań strukturalnych) i stymulujący (wprowadzenie pojęcia systemu, nowych kategorii opisu, nowej perspektywy badawczej).
Hermeneutyka:
Gadamer: Rozumienie historyczności kształtowane w opozycji do obiektywizmu. Dziejowość prawdy oznacza, że jest ona uzyskiwana w konkretnym miejscu, czasie, świadomości. Dziejowość podmiotu – że jest ukształtowany przez tradycję i zakorzeniony w teraźniejszości. Poznanie przeszłości jest historyczne, zatem uwarunkowane (także kulturowo). Historia literatury jako potencjalna wielość historii, odzwierciedlająca zróżnicowanie perspektyw poznawczych.

W STRONĘ SPECYFIKI POZNANIA HISTORYCZNEGO
Stanowiska w sporze o to, czy postać przedmiotu wiedzy historycznej zawiera się w rzeczywistości opisywanej, czy jest konstruktem umysłu badającego: perspektywizm, konstruktywizm, narratywizm (odmiana konstruktywizmu), tekstualizm (w tym retoryczność i figuratywność). Stanowiska te sprowadzają do tezy, że pole poznania historycznego nie jest dane, ale kształtowane w trakcie poznawania przez czynniki: kategorie językowe, struktury narracyjne, figury retoryczne, doświadczenie badacza, jego pozycja, płeć, rasa. Dlatego dla historii literatury przymiotnik „kulturowy” odnosi się do porządku przedmiotowego (samej literatury) i porządku poznawczego (kształtowania dyskursu).
Jauss: Koncepcja powstała na styku teorii komunikacji literackiej i hermeneutyki. Historia literatury jako proces estetycznej recepcji i produkcji, polegający na aktualizowaniu tekstów literackich przez czytelnika, krytyka, pisarza. Jednym z czynników wyznaczających horyzont oczekiwań czytelniczych jest opozycja między fikcją a rzeczywistością i między pragmatyczną a poetycką funkcją języka (czytelnik może postrzegać dzieło w horyzoncie literackich oczekiwań i w horyzoncie życiowego doświadczenia). Doświadczenie życiowe włączone zostaje do obrazu stosunków autor-dzieło-czytlenik oraz do działania historyka literatury. W tej mierze projekt Jaussa jest projektem kulturowej historii literatury.
Schmidt: Literatura jest systemem działań literackich (produkcji, recepcji, dystrybucji, przetwarzania). Konstruowanie literackiej historii polega na budowaniu modeli przedstawiających źródła tych procesów, ich zmiany. Wśród czynników je współtworzących są warunki działania, czas historyczny, hierarcha wartości. W polu zainteresowań historyka znaleźć się musi rozległa dziedzina komunikacji łącznie z mediami (wymiar kulturowo-cywlilizacyjny).

POSTSTRUKTURALIZM I ZWROT KULTUROWY
Nowe stanowiska polemicznie odnoszą się do dotychczasowych, zwłaszcza do tradycji formalno-strukturalnej (atakowanej za abstrakcyjność myślenia systemowego, językoznawczy imperializm, odcięcie porządku literackiego od innych praktyk dyskursywnych).
Feminizm
Negatywny stosunek do dotychczasowej historii literatury: konstruowanej w perspektywie męskiej kultury, operującej męską siatką pojęciową, reprezentującą męską hierarchię wartości. Przeciwstawić jej należy inną historię, która opowiadałaby upośledzeniu i pozbawieniu głosu kobiety, rewindykowałaby piśmiennictwo kobiece i oczyszczałaby je z męskiego wartościowania. Potencjalna historia literatury kobiecej musiałaby uwzględnić skomplikowane relacje, wesprzeć się na odrębnej poetyce, odpowiadającej kobiecej estetyce, toteż pozostaje raczej teoretycznym projektem.
Elaine Showalter: Podzieliła historię literatury na okresy: 1.kobiecy – naśladowanie tradycji męskiej (1840-80), 2.feministyczny – walka kobiet o autonomię pisarską (1880-1920), 3.żeński – kobiety świadomie szukają własnego wyrazu (1920-dziś).
Nowy historycyzm
Odrzuca możliwość formułowania praw ogólnych w dziejach i generalizacji objaśniających ich bieg. Dla przedmiotu historii literatury ważne jest, że każdy akt ekspresji jest włączony w sieć praktyk materialnych oraz że teksty literackie powiązane są ze sobą siecią wzajemnych zależności. Postulat odejścia od jednej historii literatury do układu wielu historii, uwzględniających działanie sił różnicujących, sprzecznych. Układy takie mają charakter niehierarchiczny, wielowymiarowy, podatny na fragmentaryzację. Należy badać wzajemne oddziaływanie różnych właściwych danej kulturze praktyk dyskursywnych i zależność tych praktyk od ideologii odzwierciedlających własności i formy władzy. Przedstawiciele tego kierunku badają wybrane epoki, ale mogłaby powstać taka wielowątkowa, wieloukładowa i wieloperspektywiczna historia całej literatury.

POST SCRIPTUM
Zwrot kulturowy jest dla historii literatury pożyteczny (bo zaproponował nowe perspektywy opisu przeszłości, spowodował przewartościowanie tradycji, dostarczył języka kategoryzującego), ale też kłopotliwy (bo nie uprawomocnia takich intelektualnych konstrukcji, które obejmowałyby całość dziejów literatury z zasadami jej zmienności). Lokalne, jednotorowe historie nie splatają się ze sobą w metodologicznie uzasadnioną lub choćby spójną całość, często przybierają postać „dziejów problemu”. Na razie nie ma skrystalizowanego całościowego projektu nowej, kulturowej historii literatury.

Previous

Jak powstają słowa?

Next

Specjalistyczne pojęcia na języku polskim

Check Also