Ta unia rozpoczyna nowy stopień dwóch państw: spora większość prawosławna przechodzi w granice Polski a klinem w to wszystko wchodzi protestantyzm(Spór prawosławia i katolicyzmu-spór kulturowy, przywileje, sprawy konfesyjne kiedy królowie wtrącali się do decyzji biskupów)
Liberalna polityka Augusta sprzyjała protestantom, rozszerzył się szczególnie na Litwie(różne sekty)-wspierany przez magnatów Litewskich(jako trzecia siła która zrównoważy konflikt w gronie prawosławiem a chrześcijaństwem. Litwa chociaż jagiełłów przyjął chrzest była temu nie chętna. Magnaci działali na rzecz wzmacniania protestantyzmu: liczne szkoły protestanckie: Beresko, Kisieli, Moszcza, Lachowie-przyciągały młodzież szlachecka.
Reakcja: sprowadzenie Jezuitów, którzy działali głównie na terenie Litwy, gęsta sieć klasztorów, kolegia zakładane poprzez mnichów, 1574-ustanowiono prowincje jezuicką-Wilno- najbardziej prężna działalność. Szkoły protestanckie zaczeły przyciągać prawosławnych, prawosławie –szkoły osobiste przy tak zwanych bractwach jako reakcja na przystępowanie do szkół protes. i jezuickich. Bractwa –specyfika prawosławia na litewsko-polskiego, rodzaj samoorganizacji, zaniepokojonych hegemonią protestantyzmu chrześcijaństwa, zakładane przy klasztorach, które uważane za ostoje prawosławia. Te szkoły wykorzystywały technikę w ruskich klasztorach , co różniło te szkoły od skryptu ze szkół jezuickich czy protestanckich. Zapraszano greków- w znaczącej liczbie przypadków z Mołdawii.
Prestiżowe szkoły brackie: Wilno 1584, Lwów 1585 do Lwowa przybył np. zostały egzarcha Konstantynopola metropolita Arseniusz, w Wilnie zakładano drukarnie, sieć szkół się rozszerzała, ważne ośrodki kulturotwórcze prawosławne.
