Alicja Baluch „Książka jest światem”
Książka ta pełni rolę przewodnika: dla dzieci małych oraz dla doradców lektury dzieci starszych i nastolatków.
Składa się z dwóch części: w pierwszej dla młodszych oraz w drugiej dla starszych dzieci i dla młodzieży pojawiają się problemy gatunków, konwencji literackich, motywów, wątków i tematów, toposów i archetypów, także teatru dla dzieci lub gier RPG, dziecięcej ikonosfery i młodzieżowej subkultury. W każdym „małym rozdziałku” prezentowane są tytuły dobrych i wartościowych książek ( przyjemne i pożyteczne tzn )
Pogaduszki do poduszki. O literaturze dla najmłodszych.
*Aby dzieci miały radość i oczywiście pożytek z opowiadanych bajek i wierszyków, można sięgać po lektury z dzieciństwa, ale wzbogacać lekturę także o pozycje nowe, zwłaszcza te z sympatycznym bohaterem, pogodnym zakończeniem i w ładnym wydaniu. Dodatkowo dziecko z mimiko, tonu głosu i gestów lektora ( mama, tata ) czerpie wiadomości o ocenie zdarzeń i postaci świata przedstawionego. Dorosły powinien wciągać dziecko w aktywne, artystyczne przeżycia np. podrzucanie dziecka na kolanach w rytm wierszyka Konopnickiej „Pójdziemy w cudny kraj” , gdzie podrzucamy , gdy obecne są zauważalne w wierszu „patataje” cyt. „Patataj, pójdziemy w cudny kraj” . Ps. Uważamy aby nie uszkodzić dziecka.
Kołysanki, wyliczanki, piosenki, wierszowane bajeczki otwierają dziecko na świat.
„Jeż” K.Kotowska; „Dobry potwór nie jest zły” A.Onichimowska
*Literacka przygoda dziecka zaczyna się od kołysanki, które prawie każda matka nuci swemu maleństwu na dobranoc. To rodzice wprowadzają dziecko w krainę czarów, uczą rozumienia i przeżywania sztuki słowa. Być może zaczyna się to już wcześniej, cicho nucona piosenka na ogromy wpływ także na dziecko, które dopiero ma się urodzić.
Dorośli nie powinni usprawiedliwiać się brakiem czasu, gdyż 15 minut wieczorem to niewiele, a wzajemne „kołysankowe” porozumienie zostaje na całe życie.
„Zasypianki nowe” J. Kulmowa; „Dębowa kołysanka” A.Kamieńska
*Ważne są także „rozbudzanki”, które zachęcają dziecko do zabawy. Są to specyficzne zachowania ruchowe dorosłych i dzieci, polegające na klaskaniu, szczypaniu i łaskotaniu, przy okazji miniaturowych fabułek np. „kosi, kosi łapci” W pierwszym kontakcie dziecka z kulturą najważniejsze okazuje się zespolenie gestu, obrazu i słowa. W tym naturalnym związku sytuują się na najwyższym poziomie rozwoju dziecka gry i zabawy rówieśnicze w jaworowych ludzi, wilka i gęsi. Dzieci na wzór tych zabawowych form językowych, spontanicznie próbują wytworzyć własny folklor np. wyliczanki typowe: Entliczek pętliczek; rymowanki wołanki: Biedroneczko leć do nieba; rymowanki szkolne; rymowanki łańcuszkowe; prezezywanki.
Ich wartość dydaktyczna polega na realizacji w uproszczonej formie określonego rodzaju poezji o rodowodzie ludowym. Należy pamiętać, że przekornym dziecięcym wyliczankom towarzyszy żywiołowa radość dzieci przekonanych, że posiadły magiczne formuły, które dają władzę np. Ene due rabe.
„Sroczka kaszkę warzyła” Z.Rogoszówna
*Bajeczka: jest to zdarzenie zmyślone, w którym najważniejszą rolę odgrywa bohater, najczęściej zwierzątko. Wywodzi się ona z baśni magicznych i bajek zwierzęcych. Z nich zaczerpnęła elementy fantastyki, magiczności, alegorii i dydaktyzmu. Od siebie dodała humor sytuacyjny i językowy. Oprócz morału lub zabawnej pointy w utworach tego typu pojawia się też galeria portretów : zwierzątka są chytre, ślamazarne (ślimak) itp. Autorka zaleca, aby dziecko uczyło się na pamięć bajeczek i recytowało je przy każdej nadarzającej się okazji ( patrz: imieniny cioci). Można też zabawić się w teatrzyk, wykonać ilustracje.
Jan Brzechwa; Julian Tuwim; Wanda Chotomska; Kornel Makuszyński
*Opowieści prozą: korzysta ona z innych dobrodziejstw niż wiersz. Baśń ludowa opiera swą konstrukcje na powtarzaniu motywów „wysuwających” się stopniowo jeden z drugiego i tworzących nieprzerwany łańcuch przyczyn i skutków. Np. baśń o raku Nieboraku; kogucie Piejaku; kaczce Kwaczce, kotku Mruczku. Przeciwieństwem takiego „węża” może być opowieść o gościach w glinianym dzbanku Szelburg-Zarambiny tzw. zabawa w koło młyńskie. Postaci tańczą we własnym gronie.
*Wiersz i wierszyki : powiedzieć wierszyk dla dzieci to tyle, co zrymować albo też nadać słowom rytm, tak żeby można je było wyklaskać, wystukać. Aby dziecko zabawić, wzruszyć, objawić dziecku rolę poety powinien recytować mu strofy znanych twórców. Dziecko często samo podąża wskazaną drogą i rozpoczyna zabawę słowami. Najprostszy wiersz to regularny dwuwiersz. Najstarsze utwory dla dzieci to „Powiastki i bajki” S.Jachowicza, które wyrażały oświeceniowe idee. Z kolei Maria Konopnicka opierała się na wzorcu pieśni ludowej, dlatego w jej wierszach tak częste są refreny, dopowiedzenia- śpiewność.
*Baśnie: dziecięcy psychiatra polecał baśnie jako skuteczny środek wzmacniający kruchą psychikę dziecięcą. Ich cudowność polega na tym, że są w stanie przemawiać językiem obrazów, w którym ucieleśniają się różne fantazje dziecka: życzeniowe_ w postaci dobrej wróżki; niszczycielskie- zła czarownica, lękowe- wilk. Te baśniowe obrazy są pożyteczne, bo mogą uwolnić dziecko od chaosu emocji, uporządkować sprzeczne uczucia. Baśń pokazuje dziecku, że jeśli chce ono dorosnąć musi oswoić strach, znieść odrobinę cierpienia podjąć ryzyko spotkania ze „smokiem”, czyli nieznanym.
Bajki Charlesa Perraulta: o Czerwonym Kapturku, Śpiącej królewnie. Oparte są na wątkach ludowych, w których najważniejsza jest przemiana: nieposłusznej dziewczynki w rozumną panienkę, śpiącej w rozbudzoną. Także „Baśnie” braci Grimmów; „Baśnie z tysiąca i jednej nocy”
*Ogrom i miniaturka : relacja duży- mały jest typowa dla układów, w którym żyje dziecko. Dobrze, gdy jest ktoś młodszy od niego np. Kubuś Puchatek ( trzymany prze Krzysia za nóżkę ). Maciupinki w literaturze: krasnoludki. Karzełki, skrzaty, fantastyczne stworki: Pinokio, Plastuś, Cudaczek-Wyśmiewazcek, Muminki, Hobbici itp.
Ich przeciwieństwem są potwory, które budzą lęk dziecka np. smoki, diabły zwykłe lub morskie, duchy. Występuje motyw walki z potworem. Aby go zwyciężyć należy zabić go ( jak smoka wawelskiego) lub pokochać ( Piękna i Bestia) albo oszukać ( Kot w butach oszukał groźnego czarodzieja). Wygrywa nie tylko silniejszy, ale lepszy i sprytniejszy. Chodzi o to, by pokazać dziecku, że nawet małemu może się udać. Nie trzeba chronić dziecka przed takimi obrazami, bo właśnie wydobyte na światło dzienne maleją i tracą swoją moc.
*Świat na opak: np. „włóżmy czapki na nogi a sandały na głowę”. Przyjęcie tych słownych niedorzeczności przez dziecko wymaga rzetelnej wiedzy o świecie. Dziecko odczuwa wtedy umysłową przewagę nad tymi, którzy ujawniają tak dużą nieznajomość świata.
K.I.Gałczyński; J.Tuwim;W.Chotomska
*Ja to ja, czyli pamiętnik Plastusia: we wczesnym dzieciństwie wszyscy tworzymy wiersze, dopiero później uczymy się mówić prozą. Dziecięce gaworzenie odpowiada bowiem budowie regularnego wiersza. Wiersz dzieci od 2 do 5 lat powstają podczas hopsania ( que?! ) i skakania. Z wiekiem ich twórczość odrywa się od śpiewu i tańca, starsze dzieci w celu napisania wiersza siadają przy stole i pilnie sięgają po papier i ołówek. Jest konieczny etap ewolucji, który polega na naśladowaniu wzorów. Dojrzewaniu do tradycji literackiej. Oprócz poezjowania powstają często osobiste zapiski, próby pamiętnika.
Do wybitnych utworów należy „Plastusiowy pamiętnik” M.Kownackiej. Główny bohater, ulepiony przez małą dziewczynkę, doskonale nadawał się do szkolnego piórnika. Występuje on w roli bohatera i narratora spisującego perypetie uczniów pierwszej klasy.
*O teatrze dla najmłodszych: do teatru dorasta się długo i powoli. „Teatr palców” : niemowlak śledzący własne paluszki, poruszające się przed jego oczami. Dla starszych dzieci: myszka, która idzie po kościele, a której towarzyszy gest wspinania się palców po ciele dziecka i łaskotania go pod bródką.
Jest to właściwa pora by zaprowadzić kilkulatka do teatru, w domu także można urządzić wspaniałe widowisko z kotarą z koca i biletami dla dorosłych. W czasie choroby dziecka można wspólnie wykonać papierowy teatrzyk z postaciami wyciętymi z kartonu, pokolorowanymi, potem zaś odegrać nimi scenki.
Dzieci nie zawsze miały swój teatr, pierwszy to teatr szkolny jezuitów i pijarów za czasów St.Konarskiego. Na początku XX wieku pojawił się teatr marionetek dla dzieci. Najpierw inscenizowano różne bajki i baśnie, potem adaptowano wybrane utwory ( Jaś i Małgosi, utwory Marii Kownackiej )
*Ilustracje, filmy i gry komputerowe dla dzieci: Pierwsze książeczki, z którymi styka się dziecko, to książki z obrazkami. Oglądanie ich polega na rozpoznawaniu pojedynczych przedmiotów i postaci, łączeniu przedstawionych elementów w sceny i szeregi zdarzeń. Ilustracje pełnią ważną funkcję: pokazują lub objaśniają towarzyszący im tekst literacki.
„Księga przygód Koziołka Matołka” dynamiczny tok akcji wspierają komiczne obrazki, które pozwalają wodzić paluszkiem „od przygody do przygody”. Kolejny etap rozwoju to wyklejanki, kolaże, obrazy baśniowe i liryczne.
Problemem budzącym niepokój rodziców są komiksy i gry komputerowe. Komiks jako sekwencja narracyjna obrazów, należy do sztuki. Są więc komiksy złe i dobre, polecać należy tylko te wartościowe. Za dobre filmy animowane uważa się np. Krecika ( o jo! ) Żwirku i Muchomorku ( Madziu pamiętaj! Żwirek i Wigurek to inna bajka ), Bolek i Lolek. Zastrzeżenia budzi np. japońska manga ( buuu….), w którym zauważamy nadmiar agresji. Z kolei baśnie multimedialne na płytach CD mogą być zaproszeniem lub zamknięciem lektury poprzez kontakt ze sztuką słowa i obrazu. Najpierw jednak zapoznajmy dziecko z oryginałem.
*Klechdy – dokąd prowadzą? : „Klechdy sezamowe” B.Leśmiana są poetycką parafrazą „Baśni z tysiąca i jednej nocy” ( w których pełno jest motywów religijnych, dziś już słabo widocznych ). Także w klechdach Leśmiana: o Alibabie, Aladynie i lampie, pięknej Parysadzie, obrazy noszą znamiona sacrum. Do tego typu niezwykłych miejsc należą np.: las, ogród, góra. Dopiero, gdy dzieci porosną zrozumieją, że w słowach tych kryją się także bogatsze znaczenia np. ogród- symbol raju.
*Akademia, w której rozwiązuje się zagadki świata: Autorska baśń literacka np. „Kubuś Puchatek” A.A.Milne; „Pinokio” c.Collodie; „Alicja w krainie czarów”, „Piotruś Pan”, „O krasnoludkach i sierotce Marysi” M. Konopnicka ( ble!), „Akademia Pana Kleksa” J.Brzechwa.
Brzechwa mistrzowsko odświeżył i przekształcił tradycyjne formy gatunków dla dzieci- bajkę zwierzęcą i powiastkę, wprowadzając do niej elementy satyry i groteski. Zmiany te dokonał poprzez grę słów, paradoksy i nonsensy językowe. Opowieści i Panu Kleksie mają charakter trylogii ( Akademia , Podróże, Triumf Pana Kleksa ). Chłopcy pozostający pod opieką Mistrza Kleksa uczą się kleksografii i przędzenia liter, leczenia chorych sprzętów, jedzą malowane posiłki. Doświadczenia te mają charakter inicjacyjny. Pan Kleks pełni rolę przewodnika, realizuje także postać człowieka wtajemniczonego: umie fruwać, raz jest mały, raz duży. O takim opiekunie i takiej szkole marzy każde dziecko.
*Wiersz dziecięcy: posiada on podwójnego adresata: dziecko i dorosły (który potrafi dostrzec styl paidialny: takim, w którym wartością estetyczną jest „dziecięcość” ). W tekście literackim objawia się ona określonym rodzajem wyobrażeń, wyglądów czy emocji właściwych dziecku np. „Niańka króla Heroda” K.Iłłakowiczówny, ukazujący Heroda jako niemowlaka piastowanego przez niańkę. Powoduje to rozbicie utrwalonego od lat obrazu, okrutnego króla Heroda, który przecież też kiedyś był dzieckiem.
*Trochę o magii w literaturze dla dzieci: słowo „magia” pojawia się najczęściej w ramach fantastyki, która prezentuje się dzieciom w baśniach magicznych. W nich zaś cuda i dziwy są wywołane czarami, są bezpieczne i uzasadnione. Dzieci najpierw wierzą , a potem bawią się, że wierzą w obecność wróżek, magów, przedmioty posiadające czarodziejską moc, zaklęcia, eliksiry, uroki i wróżby.
W baśniach pojawiają się złe moce: diabły, czarownice, bazyliszki; we współczesnej literaturze: duchy i monstra, jednak często pojawiają się jako łagodne, śmieszne stworki.
Twórcy fantastyki: J.Korczak „Kajtuś Czarodziej”; Jan Brzechwa „Pan Kleks”; Z.Kossak-Szczucka; H.Górska. W sprawie kontrowersyjnego Harrego Potera: dzieci wychowane na baśniach magicznych będą czuły, że jest to zabawa na niby. Jeśli nie znają kanonu literatury dziecięce, to źle to świadczy o ich dorosłych opiekunach ( proszę więc nie czepiać się Harrego, Poter rulez!!! )
Samodzielna lektura. O książkach dla młodzieży.
*Rola czytelnika: Kiedy dziecko dorasta rezygnuje z pośrednika lektury. W wieku ok. 10-12 lat dziecko potrafi i chce samodzielnie czytać. Na tym etapie dziecko już samo może dokonywać wyboru lektur, zwłaszcza tych, które zaspokajają jego potrzeby emocjonalne i estetyczne. Książka łagodzi wtedy napięcia. Dziecko pozostaje z książką sam na sam, bez obowiązku dzielenia się wrażeniami i przemyśleniami. Dorośli powinni z daleka obserwować po jaką książkę dziecko sięga, potrzebne są także rozmowy na temat przeczytanej książki.
Polecamy: K.Makuszyński „O dwóch takich…”; J.Kulmowa „Wio, Leokadio”; „Emil i detektywi”
*Adaptacje: zanim pojawiła się wartościowa lektura dla dzieci sięgano po: „Żywoty sławnych mężów” (biedne dzieci!), Eneidę Wergiliusza itp. Kontynuacją tych moralizatorskich tendencji były powiastki Diderota i Woltera, bajki Ezopa.
Dopiero adaptacje „Przygód Robinsona Cruzoe” (1719) „Podróże Guliwera” (1726) i „Don Kichot” (1786) trafiły w zainteresowania młodych odbiorców. W ten sam sposób wydano: powieści Dickensa (XIXw.); cykl o Indianach Coopera, a w Polsce „Trylogię” i „Krzyżaków” Sienkiewicza.
Oryginalne powieści dla dziewcząt ukazały się później. Pierwszą polską książką dla dziewcząt była „Pamiątka po dobrej matce” Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, wydana w 1818. Współczesne : „Panna z mokrą głową” K.Makuszyńskiego; „Inna” I.Jurgielewiczowej; „Agaton-Gagaton, jak pięknie być sobą” Marty Fox czy „Chwileczkę Walerio” K.Siesickiej. W książkach dla chłopców często obecne są watki fanastyczno-przyrodnicze np. „Gucio zaczarowany” Urbanowskiej, opowieść o leniwym chłopcu przemienionym w muchę, który zmienia się w pracowitego owada.
Odmiany powieści: obyczajowa np. Ożogowska, Siesicka, Musierowicz; podróżniczo-przygodowa: Fiedler, Szklarski; kryminalno-sensacyjna: Bahdaj, Niziurski; science fiction: Lem.
*Kategoria „przygody”: powieść, gdzie ważną rolę odgrywa element przygody, stała się ulubioną lekturą dzieci starszych i młodzieży. Bo dziecko i młody człowiek lubi ruch, chce, żeby coś się działo. Przykłady: „20 000 mil podmorskiej żeglugi” J.Verne i „Tajemnicza wyspa” R.L.Stevensona; „Rob Roy” W.Scott; Karol May i jego powieści o Indianach, Mark Twain i jego Tomek Sawyer .
Powieści przygodowe podejmujące temety związane z przyjaźnią, wątki psychologiczne i społeczne to np. „Pięcioro dzieci i coś” E.Nesbit; „Wakacje z duchami” A.Bahdaj; „Zew krwi” J.London, Harry Potter.
W Polsce klasyczną powieścią przygodową jest „W pustyni i w puszczy”, drukowana początkowo w odcinkach, w wydaniu książkowym od razu osiągnęła sukces.
*Powieść inicjacyjna: Słowo inicjacja oznacza początek, u ludów pierwotnych oznaczało przyjęcie młodych do społeczności starszych. Współcześnie rytuał przejścia może dokonać się przez literaturę. W niej właśnie pojawia się takie ukształtowanie świata przedstawionego, w którym główny bohater musi przekroczyć granicę. Granica ta okazuje się progiem dojrzałości, ujętym symbolicznie np. spotkanie ze smokiem, ofiara krwi.
Rytuały inicjacji w literaturze: „Córka czarownic” D.Terakowska; „Panna Nikt” T. Tryzna.
Powieść inicjacyjna poprzedzona była powieścią rozwojową i edukacyjną. Wywodziły się one z okresu mieszczańskiego realizmu w Niemczech. Fabuła obejmowała zazwyczaj wycinek z życia głównego bohatera ( dzieciństwo, lata nauki, okres poszukiwania miejsca w społeczeństwie ) np. „Lata nauki Wilhelma Meistra” Goethe ( 1796- klasyka); „Bezgrzeszne lata” K. Makuszyński.
Powieść inicjacyjna różni się od rozwojowej i edukacyjnej pogłębieniem problematyki psychologicznej, sięgającej nawet nieświadomości. Stad obrazy przejścia wypełnione są głębokimi, wręcz zmitologizowanymi znaczeniami np. magiczne traktowanie imienia, poddanie się kierownictwu osób magicznych.
Dla chłopców: „Nie kończąca się historia” M.Endego. Bohater dokonuje wielokrotnych przemian ( chce być piękny, potem silny, twardy, odważny ) Potem dochodzi do tego, że nie chce być sam, marzy o tym, by nazywano go dobrym człowiekiem, na końcu chce zostać Dziecięcym cesarzem. Bastian chce by go kochać, chce odnaleźć się w jakiejś wspólnocie. Odkrywa w sobie chęć serdecznego związku z ojcem, taki związek jest wzorcem doskonałym.
*Archetypy: książki, które przyciągają czytelnika to te, które opierają się na pierwotnych obrazach. Te wzorce według Junga przekazywane są przez nieświadomość zbiorową z pokolenia na pokolenie. W prawdziwym arcydziele na archetyp nakłada się sygnatura, czyli to, co autor dodaje od siebie: tło, nastrój, metafory, niedomówienia. Własny styl. Takie utwory to np.: „Kubuś Puchatek” Milne, „Mały Książę” Saint-Exuperego: „Król Maciuś pierwszy” Korczaka, „Świat Zofii” Gaardera; „Władca pierścieni” Tolkiena.
W literaturze tej pojawiają się specyficzne archetypy i symbole objawiające odwieczne reguły zachowań w ważnych momentach życia: narodzin i śmierci, spotkania z osobą płci odmiennej czy z „nieznanym”. Dla dzieci takie momenty życia mieszczą się w symbolicznych obrazach: królewny, ogrodu. Odkrywamy je w „Małej księżniczce” i „Tajemniczym ogrodzie” Burnetta; „Przygodach Piotrusia Pana” Barriego.
Dla młodych ludzi pojawią się w literaturze archetypy, które tworzą obraz drogi np. wiedźmin z cyklu Sapkowskiego. Jest on stale w drodze, uczy nie przywiązywać się do niczego. Każdy człowiek wybiera własną drogę poznania. Przeżycie miłości mieści się tutaj w archetypowym spotkaniu animy i animusa: Geralt i Yennefer.
*Toposy literatury „trzeciej”: Literaturę popularną uważa się za literaturę uproszczoną, ponieważ korzysta z powtarzających się schematów fabularnych, stereotypowych postaci. Podstawową zasadą kompozycyjną jest podział świata przedstawionego na czarny i biały, wywodzi się to z mitów i baśni. W literaturze dla dziewcząt funkcjonuje utrwalony schemat: spotkanie, miłość od pierwszego wejrzenia, rozłąka, perypetie, zwycięstwo np. „Magda.doc” M.Fox, gdzie mamy: Kobietę Anioła, która przebacza krzywdę koledze, ojcu jej dziecka; Kobietę Fatalną: matkę odrzucającą swą córkę oraz Herosa: ojca chłopaka, który chce się zaopiekować dziewczyną w ciąży. Inne: Ewa Nowacka „Małe kochanie, wielka miłość”; Ewa Przybylska „dzień kolibra” „Dotyk motyla”.
Typowe dla powieści popularnych są przedstawione w nich przestrzenie- raju dzieciństwa i piekła cierpień życia dorosłego.
Inny rodzaj literatury, jest zakorzeniony w młodzieżowych czasopismach: korespondencja dotycząca ważnych spraw. Np. „Listy o trudnym dojrzewaniu” E.Jackiewiczowej.
*Jeżycjada („miejsca kochane”): to cykl książek o rodzinie Borejków z Poznania ( „Szósta klepka”…”Język troli”; łącznie 15 pozycji). Zbiór ten podejmuje topos „domowego ogniska”, czyli miejsc kochanych, do których wraca się wspomnieniem. Saga rodu Borejków odznacza się żywością i błyskotliwością narracji, prawie malarską naocznością w opisach postaci i zdarzeń oraz aktualnością sytuacji obyczajowej i politycznej. Dom Borejków jest niczym dom Muminków: otwarty dla każdego, kto potrzebuje pomocy, wspólnota dająca poczucie bezpieczeństwa. Najważniejsze miejsce to stary dębowy stół, gdzie odbywają się debaty na temat książek.
*Sacrum w literaturze: sacrum to to, co niecodzienne, niezwykłe, przeżycie bliżej nieokreślonej tajemnicy. Sacrum to miejsce pierwszych spotkań zakochanych, dom rodzinny, szczyty gór. W literaturze dla dzieci i młodzieży tworzą się wartości sakralne.
W „Opowieściach z Narnii” C.S.Lewisa mamy do czynienia z literackim ujęciem sposobów doświadczania i przeżywania przez człowieka relacji ze sferą sacrum, której się lęka, ale do której pragnie się zbliżyć. Opisy takich spotkań z „nieznanym” pojawiają się w scenach kontaktu dzieci z Aslamem.
Inne: „Samotność Bogów” „tam, gdzie spadają anioły” D.Terakowska; „Opowieść wigilijna” Ch.Dickens; „patyki i patyczaki” J. Twardowski.
*”Ciemne” fabuły: literatura podejmująca trudne tematy m.in. „Pamiętnik narkomanki” B.Rosiek ( narratorka przedstawia krok po kroku zapadanie młodej dziewczyny w nałóg); „My, dzieci z dworca ZOO” Christiane F.( autentyczny dokument powstały z zapisu magnetofonowego o młodocianych narkomanach z Berlina) ; „Buszujący w zbożu” J.D.Salinger ( „zboże” to miasto, które zwłaszcza w nocy jest nieprzyjemne i niebezpieczne. Bohater Holden Caulfield, zagubiony i zbuntowany powraca do domu, natykając się na prostytutki, homoseksualistów itp. ) ; „Władca much” W.Golding ( grupa chłopców tworzy na bezludnej wyspie miniaturowe społeczeństwo, narastają konflikty ).
*Bestsellery: czyli utwory, które dobrze się sprzedają. Czasami decyduje o tym nie wartość książki, lecz dobra reklama.
„Harry Poter i kamień filozoficzny” J.K.Rowling. Opowieść o chłopcu sierocie, który dowiaduje się, że posiada magiczną moc. Zaczyna uczęszczać do szkoły magii i uczyć się czarodziejstwa.
„Alchemik” P.Coelho: wędrówka pasterza po skarb odkrywa reguły życia. Każdy człowiek powinien podążać za własnym powołaniem. To baśniowa alegoryczna opowieść, w której pojawiają się mądre rady.
„O wojnie polsko-ruskiej pod flagą biało-czerwoną” D.Masłowska: monolog Silnego: dresiarza z Trójmiasta, z ciągotami anarcho-lewackimi i nacjonalistyczno-ksenofobicznymi zarazem.
*Książki kultowe: to nie to samo, co bestseller. Fani czytają wybraną książkę z namaszczeniem, powołują się na nią, szaleją na jej punkcie ( w skrajnych wypadkach stawiają jej ołtarzyk ).
Jostein Gaarder, z zawodu nauczyciel filozofii w norweskich szkołach, jest autorem niezwykłych książek dla dzieci i młodzieży, porusza problemy egzystencjalne i ostateczne. W „Świecie Zofii”, główna bohaterka, wracając pewnego dnia ze szkoły znalazła w skrzynce pocztowej list. Fakt ten zapoczątkował serię listów, składających się na podręcznik filozofii.
„Ptasiek” W.Wharton: główny bohater, chłopiec o bardzo wrażliwej psychice, hodujący patki, wpada w obłęd…sam staje się ptakiem. Dopiero przyjaciel wyprowadza go z matni.
„Panna Nikt” T.Tryzny: to opowieść o dorastającej dziewczynie, która wychowana na wsi, po przyjeździe do miasta zgubiła drogę. Oszukana przez koleżanki, uznała, że jest nikim. Sfilmowane przez A. Wajdę.
Inne: „Córka czarownic” D.Terakowska; „Kraina Chichów” J.Carroll; „Lot nad kukułczym gniazdem” Keseya; „Mistrz i Małgorzata” Bułhakow; „Mistycy i narkomani” Michalewski, „Władca Pierścieni”Tolkien.
*Filozofia rock and rolla i wiersze Morrisona: rock and roll powstał w latach 50, wywodzi się z muzyki murzyńskiej. Rockowy muzyk wyśpiewuje swój ból i żal po utracie wspólnoty, tęsknotę za miłością, wolnością itp.
James Douglas Morrison : alkoholik i narkoman, buntownik i poeta. ( por. R.Wojaczek). Jego utwory, obnażone z konwencji, sięgały wnętrza i były dla niego sensem życia.
*Mowa ciała: młodzi ludzie słuchają różnorodnych gatunków muzyki ( pop, disco-polo ) Niektórzy uprawiają punkowy taniec „pogo”, który polega na bardzo brutalnym zderzeniu się tancerzy ze sobą ( oj jo… Misie lubię pogo, pogo lubi Misie ). Stage diving: rzucanie się ludzi ze sceny, obyczaj rytmicznego i gwałtownego potrząsania głową, co pogłębia stan transu i oszołomienia ( oł je). Psychologia wyjaśnia to jako władowywanie agresji, a także zaspokajanie w sposób wynaturzony niezwykle ważnej ludzkiej potrzeby- dotyku ( jestem wynaturzona…). Przykład : „ONO” D.Terakowskiej: scena w dyskotece zakończona gwałtem.
Współczesna psychologia wiele mówi o adaptacji społecznej, szukaniu form zastępczych m.in. w młodzieżowych subkulturach. ( zupełnie nie rozumiem przesłania tego rozdziału) .
*Imperium kontratakuje ( star wars): „Gwiezdne wojny” zawładnęły wyobraźnią milionów miłośników fantastyki. Dlaczego? Bo opowiada o herosach i potworach obdarzonych nadludzkimi możliwościami ? Luke Skywalker to ubogi chłopiec marzy o opuszczeniu rodzinnych stron i dokonaniu niezwykłych czynów. Przeznaczenie sprawia, że jego marzenia spełniają się. Towarzyszy mu Leia: towarzyszka niedoli; Obi-Wan_Kenobi: nauczyciel, ciemny bohater: Darth Vader. Jest więc to mityczna opowieść o losach człowieka.
*Fantasy: to stosunkowy nowy gatunek, rozwinęło się w Ameryce, później w Europie. W fantasy dominuje dziwność i groteska, a akcja pełna jest dziwnych wydarzeń, toczą się w różnych przestrzeniach, często onirycznych, wypełnionych nieznanymi postaciami: hobbitami, elfami, krasnoludkami, smokami.
W Polsce najwybitniejszym przedstawicielem tego gatunku jest Sapkowski. W siedmioksięgu o Geralcie widoczny jest schemat świata podzielonego pomiędzy zło i dobro. Każdy, kto sięga po dzieła Sapkowskiego, musi znać wiele innych utworów, do których odwołuje się autor (coś jak Shrek). Do fantasy należą dzieła bardzo zróżnicowane, gdyż gatunek ten zawiera wiele odmian: heroic fantasy, sword and sorcery, science fantasy, fantasy heroiczna. Pojawia się wariant humorystyczny np. Terry Pratchett z cyklu „Świat Dysku”. Bohaterowie to m.in. Śmierć, która bardziej śmieszy niż straszy, czy chłopiec uczący się magii z podręcznika Conana barbarzyńcy.
Dark fantasy to np. „Kroniki wampirów” Anne Rice. Obnażają ciemność, bohaterowie to wampiry, wilkołaki, upiory. Są to wrażliwe, pełne namiętności i mocy istoty przemierzające świat.
*Powieści fantazmatyczne: jest to taka odmiana powieści, która materiał fabularny czerpie z tzw. fantazmatów, czyli snów na jawie. Somnambuliczna niespójność, zamazanie konturów, brak pełnej wyrazistości sensów przedstawionych całości- oto cechy wątków fantazmatycznych. Fantamazy to wytwory wyobraźni, którą żywiła się ludzkość od zarania. Odsłaniają podwójną rzeczywistość, w której przebywa człowiek: jawy i snu, ludzi i duchów. Ponieważ swobodne poruszanie się w obu rzeczywistościach jest warunkiem równowagi naszego istnienia, uczy go sztuka, a więc i literatura.
„Zwierzoczłekoupiór” T.Konwicki: opowieść o podróżach do innych światów okazuje się fantazmatem umierającego chłopca, który opuszczony przez rodzinę sam sobie opowiada bajki.
„Bracia Lwie Serce” A.Lindgren: Nangijala jest krainą złożoną z wyobrażeń. Tworzy ją fantazmat umierającego chłopca, rozbudzony przez opowieści starszego brata, który pragnął go pocieszyć.
„Poczwarka” D.Terakowska: Myszka, dziewczynka z zespołem Downa. Niedostępne dla dorosłych jej głębokie doświadczenia tworzą własny piękny świat. Na tym tle rzeczywistość jawy okazuje się szara i splątana.
„Ono” D.Terakowska: posiada dwa zakończenia: w pierwszym zgwałcona dziewczyna znajduje pomoc i wszystko dobrze się kończy, w drugim ciąża zostaje usunięta. Z analizy zdarzeń wynika, że pierwsze to tylko marzenia bohaterki, sen snuty na jawie.
*Realizm magiczny: w wielu współczesnych opowiadaniach pozostających pod wpływem literatury iberoamerykańskiej, pojawia się konwencja realizmu magicznego. Polega na tym, że rzeczywistość posiada także „udziwnienia”, nieumotywowane ani czarami, ani science fiction.
„Historyjki o Alicji, która zawsze wpdała w kłopoty” G.Rodariegi. Realizm miesza się z magią w sposób równoważny, bez uzasadnienia i przyczyny np. bohaterka potrafi wpaść do kałamarza, książki z obrazkami i nikt temu się nie dziwi.
„Światło jest jak woda” G.G.Marquez: bohaterami są dwaj chłopcy, którzy za dobre oceny zażyczyli sobie łódki. Otrzymali takową, stała na środku pokoju a chłopcy odbywali w niej podróże, co środę.
Do wyznaczników realizmu magicznego należy też forma narracji: pozycja narratora wyposażonego w kompetencje wykluczające się wzajemnie: wszechwiedzy i jej ograniczenia, wiarygodności i niewiarygodności.
*RPG (gry fabularne): w Polsce już od 1977 odbywają się Dni Fantastyki a także Bachanalia Fantastyczne, czyli różnego rodzaju zjazdy i spotkania autorów i miłośników fantasy.
Gry RPG (Role-Playing Games) gromadzą obeznanych z lekturą fantasy czytelników, którzy podejmują się wykonania ról. O zdarzeniach i sytuacjach decyduje Mistrz Gry, który rzucając kostką aranżuje wypadki. Zachowanie Mistrza i bohaterów polega na autentycznym przeżywaniu proponowanych przez Mistrza zdarzeń, nie odgrywaniu ustalonych perypetii.
Gry takie można czytać np. w „Wahamerze”, scenariuszu do RPG.
Pojawiły się też gry terenowe: LARP ( Live Action Role-Playing). W tych grach toczących się np. w ruinach starego zamku gracze nie tylko mówią co robią, ale wykonują to. Zamiast Mistrza Gry występują Duszki Opiekuńcze, czyli osoby kontrolujące przebieg gry.
*”Guliwer”- czasopismo dla dziecka: to czasopismo wydawane w Warszawie od 1991 przez Fundację „Książka dla dziecka” jako dwumiesięcznik, a od 2000 roku przez Ossolineum jako kwartalnik. Założycielką była Joanna Papuzińska. Czasopismo adresowane jest do osób profesjonalnie zajmujących się książkami dla dzieci i młodzieży. Celem jest upowszechnienie wiedzy o literaturze dziecięcej i jej twórcach. Ma ambicje kształtowania tzw. kanonu dzieł dawnych i współczesnych. Wyróżniony międzynarodową Nagrodą im. J.Korczaka w 1992.
Pani podaje też kanon książek dostępny na www.gazeta.pl/kanon.
