Periodyzacja polskiego Oświecenia
Pierwszy okres, tzw. wczesne Oświecenie, zamykany datami około 1740 – 1764, czyli do wstąpienia Stanisława Augusta Poniatowskiego na tron. Tworzy go pokolenie urodzone pod koniec XVII lub w początkach XVIII w., wykształcone na zagranicznych uniwersytetach wyznające przynajmniej w pewnej mierze oświeceniowy światopogląd. Powstają wtedy w stolicy zalążki instytucji nowego typu, początki literatury ujętej w rygory klasycystyczne, chociaż na prowincji nadal dominuje barok. Brak ośrodka o całościowym programie działania, mającym na celu odrobienie wieloletniego zapóźnienia rozwojowego.
W drugim okresie,1765 – 1787 powstał taki ośrodek skupiony wokół Stanisława Augusta grupujący pokolenie urodzone za czasów Augusta III, mniej więcej po 1730 r., które rozpoczęło realizacje przebudowy sarmackiego społeczeństwa w ramach nowoczesnej monarchii konstytucyjnej. Przyniósł on najwybitniejsze osiągnięcia klasycyzmu zwanego stanisławowskim, znaczone nazwiskami Naruszewicza, Krasickiego i Trembeckiego. Okres 1765 – 1787 wyraźnie rozbija się na 2 części: pierwsza zamknięta datami 1765 – 1773 odznacza się początkowo wyjątkowym optymizmem i wiarą w powodzenie rozpoczętego dzieła reformy państwa, widocznymi w publicystyce i teatrze tych lat. Zakończona została konfederacją barską i pierwszym rozbiorem, który stanowił wstrząs dla społeczeństwa polskiego, uświadomił wszystkim niebezpieczeństwo całkowitej utraty niepodległości. W drugiej części tego okresu [1774 – 1787] katalizatorem w kontynuowaniu przez środowisko królewskie akcji reformy była świadomość tego zagrożenia. Obok głównego nurtu klasycystycznego istniało skupione wokół Czartoryskich środowisko wyznające gusta rokokowe, a po 1783 w ich puławskiej rezydencji powstało antykrólewskie centrum magnackie, przeciwstawiające antysarmackiej polityce króla kult dawnych tradycji.
Okres trzeci obejmuje lata 1787 – 1795: zdominowało go pokolenie urodzone około 1750r. pokolenie Kołłataja, Staszica, Bogusławskiego, oświeconych republikanów, którzy z jednej strony nawiązywali do narodowych tradycji sarmackich, sarmackich drugiej zaś wzięli już pełny udział w europejskiej wymianie myśli oświeceniowej wnosząc do niej oryginalny wkład: powstały utwory literackie i dramatyczne kreujące bohatera chłopskiego. Działały wówczas różne ośrodki literackie m.in. Kuźnica Kołłątajowska w czasie insurekcji kościuszkowskiej zaś aktywność klubu jakobinów decydowała o radykalizacji myśli społecznej i literatury. Rok 1795 można uważać za kres polskiego Oświecenia, ponieważ upadek państwa spowodował załamanie się programu przygotowującego nadejście „królestwa Rozumu”.
